واژه فرهنگ به معنی مجموعه ای به هم پیوسته از دانش ها، آگاهی ها، تجربه ها، باورها، ارزش ها، هنجارها، ایستارها و مهارت های لازم و ضروری برای زندگی اعضای جامعه است. بدون فرهنگ امکان ادامه زیست جامعه بشری وجود نخواهد داشت. با نگاهی ساختارمند به جوامع بشری و با توجه به تفاوت ها می توان تعریف دیگری از فرهنگ به دست آورد که فرهنگ مجموعه کامل ممیزهای روحی، مادی، فکری و عاطفی است که یک جامعه یا گروه اجتماعی را مشخص می کند و نه تنها شامل هنرها بلکه شامل اشکال زندگی، حقوق اساسی انسانی، نظام های ارزش، سنت ها و اعتقاد ها نیز می شوند. هنر و شیوه‌ی زندگی که در طی تجربه‌ی تاریخی اقوام شکل می‌گیرد و قابل انتقال به نسل‌های بعدی است. با توجه به این تعاریف ایجاد فضایی که بتوانیم در آن همه ی مفاهیم فرهنگ را، در زبان معماری و در فرم به صورت نقطه، خط، صفحه، حجم تجلی دهیم کاری بس خلاقانه است.

انواع فضاهای فرهنگی مانند موزه ها، سینماها، نمایشگاه ها، کتابخانه ها، فرهنگسراها، سراهای محله، مرکز محله و… هر یک از این فضاها به گونه ای نقش بسزایی در فرهنگ جامعه ایفا میکنند لذا نه تنها به عنوان یک فضا معماری بلکه باید به عنوان یک نماد شهری نیز در نظر گرفته شوند.

در ادامه به توضیح استانداردها و ضوابط طراحی برخی از مکان های فرهنگی اشاره می کنیم.

استانداردها و ضوابط طراحی سینما:

سالن انتظار سینما: حداقل میزان سطح اشتغال سالن انتظار سینما به ازای هر نفر ۳۵/۰ متر مربع و حداقل حجم سرانه سالنهای سینما ۵/۱ متر مربع می‌باشد. تعداد صندلیهای سالن به ازای هر ۱۰۰ نفر، ۱۰ صندلی می‌باشد. در صورت داشتن اختلاف سطح سالن با بیرون حداکثر شیب راهرو ورودی ۸ درصد و عرض آن حداقل۲/۱ متر باشد. حداقل عرض ورودی سالن انتظار به ازای هر ۱۰۰ نفر ۵۶ سانتی‌متر می‌باشد.

گیشه بلیط‌ فروشی: گیشه در سینما باید در مکانی باشد که دید کافی بر فضای خارج سینما داشته باشد و در جایی باشد که صف مربوط به آن فراهم گردد، همچنین مانع ورود و خروج مردم از سینما نباشد. در گیشه، بهتر است به درون سالن انتظار باز گردد ولی این در طوری نباشد که با باز شدن آن درون گیشه مشخص گردد و سطح آن به ازای هر نفر حداقل ۳ متر مربع می‌باشد.

راهروهای سالن نمایش: اینگونه در نظر می‌گیریم که از تعداد جمعیت هر ردیف که در دو طرف آن راهرو می‌باشد ۶۰ درصد آن از هر راهرو تخلیه می‌گردند. حداکثر شیب مجاز در راهروهای سالن نمایش ۸ درصد می‌باشد و اگر شیب بیشتر باشد باید از پله در راهرو استفاده گردد. پله‌ها و یا نقطه شروع شیب راهروهای سالن نمایش برای آگاهی تماشاگران باید با چراغ مخصوص روشن گردند.

ورودی‌ها و خروجی‌های سالن نمایش سینما: ورودی‌ها و خروجی‌های سالن نمایش سینما باید به گونه‌ای باشند که در معرض دید باشند و از ورود سروصدا به داخل و خارج سالن جلوگیری کنند. حداقل تعداد در خروجی سالن نمایش ۲ عدد می‌باشد و فقط در موارد خاص مانند گنجایش سالن کمتر از ۱۰۰ می‌تواند ۱ عدد باشد.

اتاق پروژکتور و ملحقات آن: اتاق پروژکتور شامل حداقل ۲ عدد پروژکتور به ابعاد ۱۰۰×۶۰ سانتی‌متر، میزهای برگردان و بازبینی فیلم به ابعاد ۸۰×۱۲۰ سانتی‌متر واتاق تقویت‌کننده‌های صدا می‌باشد.

استانداردها و ضوابط طراحی فرهنگسرا

بخش های مختلف فرهنگسرا شامل: لابی اصلی و زیر مجموعه های آن، فضای انتظار و نشیمن، فروش اغذیه، محل نگهداری کودکان، عناصر خدمات عمومی مانند باجه های تلفن و اینترنت، عناصر دسترسی عمودی مانند رمپ، پله و آسانسور، غرفه های فروش محصولات فرهنگی و هنری، سایت اداری شامل: اتاق کنفرانس، اتاق ریاست، دفاتر کار، بایگانی، آبدارخانه، سرویس های بهداشتی، محل انتظار ارباب رجوع و منشی، آمفی تاتر و سینما، کتابخانه، گالری نمایش آثار هنری، کلاس های و آتلیه های آموزشی، رستوران یا کافی شاپ.

آشنایی با طراحی موزه ها و گالریهای آثار هنری

موزه ها و گالری های آثار هنری کاربرد های مشابهی داشته و مثل انواع مختلف ساختمانها دارای ویژگی های یکسان فراوانی هستند. بطور کلی مهمترین وظایف موزه ها و گالری آثار هنری، جمع آوری، ثبت، حفاظت، تحقیق، توضیح و نمایش برخی مدارک مهم است. به همین دلیل افراد زیادی با مهارت های مختلف مورد نیاز می باشد. به هرحال، نه تنها بین موزه و گالری آثار هنری تفاوتهایی وجود دارد بلکه بین انواع مختلفی از موزه ها و گالری ها اختلافاتی دیده می شود. برخی از سازمانها مثل سازمان میراث فرهنگی، تفریحی و بعضی موسسات فرهنگی نیز جزو موزه ها محسوب میشوند.

برای نمایش آثار هنری و اشیاء با اهمیت از نظر علمی و فرهنگی، سازمان باید از آنها در برابر آسیب، خطر سرقت، رطوبت، خشکی نور خورشید و گرد و غبار مراقبت کرده و آنها را در بهترین نور و نما، نشان دهد. این امر زمانی حاصل می شود که مجموعه به دو بخش “اشیاء تحت مطاله و بررسی و “اشیاء نمایشی” تقسیم می شود.

نمایشگاه ها باید به نحوی برگزار شوند که عموم مردم بتوانند آثار را بدون هیچ مشکلی تماشا کنند. این امر نیازمند یکسری برنامه ی به دقت تعیین شده و گسترش یافته در فضاهایی با شکل مناسب و تزئین منطقی و جذاب بویژه در موزه ها است.

در گالری ها هر گروه از تصاویر باید در یک اتاق جداگانه قرار گیرد و هر تصویر باید روی یک دیوار مجزا باشد یعنی در هر گالری باید چند اتاق کوچک وجود داشته باشد. این شیوه نسبت به فضاهای بزرگ که برای تصاویر بزرگ بکار می روند فضای بیشتری رانسبت به مساحت زیر بنا را بدست می دهد.

زاویه ی دید انسان از ۲۷ درجه بالاتر از سطح بنایی آغاز می شود .برای یک فرد بیننده در حالت ایستاده ، این بدان معناست که تصاویر نور پردازی شده باید ۱۰ متر دورتر از فرد و بخش فوقانی آنها بیشتر از ۴٫۹۰ متر بالاتر از سطح چشم وسطح پایین آن ها تقریباً بیش از ۷۰ سانتی متر از چشم نباشد بهترین شرایط آویزان کردن تصاویر کوچکتر ، از نقطه ی ثابت (سطح افق در تصویر ) روی سطح چشم است .در نظر گرفتن مساحت ۳٫۵ متر مربع برای آویزان کردن هر تصویر ، مساحت ۶ الی ۱۰ متر مربع از زمین برای هر مجسمه و ۱ متر مربع فضا در قفسه برای هر ۴۰۰ سکه ضروریست. مباحث نور پردازی گالری ها و موزه ها بسیار نظری بوده و کیفیت نور پردازی هم غیر واقعی است آزمایشات انجام شده در آمریکا نشان داده که نور استفاده شده در نور پردازی اگر به صورت طبیعی باشد حتی اگر از نوع نور شمال هم باشد دائماً در حال تغییر می باشد به همین دلیل استفاده از نور مصنوعی به جای استفاه از نور خورشید بیشتر رایج می باشد.

بر اساس آزمایشات انجام شده در بوستون؛ فضای مطلوب برای تماشا کردن بین ۳۰ تا ۶۰ درجه از سمت فوقانی است که از نقطه ای در وسط کف اتاق اندازه گیری می شود .

در گالری آثار هنری، عموماً مسیر چرخشی یکطرفه وجود ندارد و فقط بخشهای جداگانه دیده می شود موزها و گالری ها هر کدام نیاز به اتاق های جانبی برای بسته بندی، ارسال، بخش اداری، بخش اسلاید، کارگاه های حفاظتی و تالار سخنرانی دارند. قصرهای غیر قابل استفاده و متروک، کاخها و صومعه ها برای ساخت موزه مناسب هستند. این مکانها برای اشیاء تاریخی و نگهداری آنها مناسب می باشند زیرا فضای مساعدتری را نسبت به موزه های جدید برای اینگونه اشیاء فراهم می کنند.

امروزه ساختمان موزه ها را به عنوان مراکز فرهنگی هم بکار می برند پس باید در مرحله ی طراحی این احتمال را هم در نظر گرفت .در این حالت باید فضای کافی برای نمایشگاههای موقتی و دایمی، کتابخانه، اتاق رسانه ها و تالار سخنرانی وجود داشته باشد.

ضمناً باید فضای خاصی برای استراحت، خوردن و آشامیدن، حمل و نقل و انبار، نگهداری از اشیاء، گارگاهها و بخش های اداری تخصیص داد.

استانداردها و ضوابط طراحی آمفی تئاتر

ساختار عمومی فضاهای نمایشی ‌باید بر اساس سلسله مراتبی از فضاهای عمومی (مانند کارگاههای تولید نمایش و فضای کارمندان) استوار گردد و نحوه دسترسی به مجموعه فضای نمایشی و تردد در فضاهای داخلی آن با توجه به حریم محدوده فضایی بخشهای مختلف آن انجام گیرد. ساختار فضایی اینگونه ساختمانها را با توجه به اصول هدایت کننده فوق می‌توان به دو عرصه بیرونی و درونی تقسیم نمود:

الف) عرصه بیرونی فضای نمایشی: این عرصه به طور کلی در ارتباط مستقیم با تماشاگران است ب)عرصه درونی فضای نمایشی: این عرصه شامل کلیه فضاهایی است که مربوط به امور نمایشی و اداری می‌شوند و از این رو با کارکنان و بازیگران ارتباط مستقیم دارند.

شکل و انواع مختلف صحنه نمایش

الف–تئاترهای دارای صحنه ایوانی که اینگونه تئاترها امکان نمایش فیلم را نیز دارند.

ب-تئاترهای دارای صحنه میدانی که صحنه از هر سو با تماشاچیان احاطه شده در اینگونه تئاترها حداکثر عمق میدان تماشاگران حداکثر ۶ تا ۷ ردیف است و در صورتی که جایگاه در یک سطح باشد. حداکثر تماشاگر از ۳۰۰ الی ۴۰۰ نفر بیشتر نخواهد بود.

ج – تئاترهای دارای صحنه هلالی یا صحنه آزاد جلو آمده. در این تئاترها صحنه به قلب جایگاه تماشاگران کشیده شده و ورودیها معمولا در پشت صحنه و یا در داخل جایگاه تماشاگران قرار دارند.

د- نوع دیگر از تئاتر که ترکیبی از موارد بالاست در دوران معاصر مورد توجه طراحان بوده است. این نوع تئاتر با برخورداری از یک صحنه انعطاف‌پذیر برای تبدیل به شکلهای مختلف از خصوصیتی مستقل برخوردار است. صحنه در اینگونه تئاترها می‌تواند با جابجایی صندلی‌ها و قسمتهایی از کف به صورت ایوانی – میدانی و هلالی ظاهر شود به اینگونه صحنه‌ها چندشکلی می‌گویند.

شیب سالن نمایش : میزان شیب در طبقه همکف جایگاه برای حفظ امنیت تماشاگران و سهولت رفت و آمد افراد معللو که با صندلی چرخ‌دار حرکت می‌کنند، حداکثر ۱۰% است و شیب‌های بیشتر بصورت پله‌ای باید طراحی شوند که حداکثر آن ۳۵% است.

اتاق رختکن (تنفس بازیگران) : این اتاق محل استراحت، رختکن و گریم بازیگران می‌باشد. در فضاهای نمایش کوچک یک اتاق ۲۰ متر مربعی برای این منظور کافی است ولی در فضاهای نمایش بزرگتر یک سالن غذاخوری یا آشپزخانه و محل استراحت جداگانه‌ای نیاز است.از این مکان یک اتاق پرو لباس، سرویس بهداشتی و آینه قدی,کمدوسایل, و میز گریم برای گریم بازیگران قرار دارد.

نورپردازی صحنه : معمولا تحت زاویه‌ای بین ۵۵ درجه تا ۴۰ درجه است. بطوریکه تمام صحنه را از جلو تا عقب آن توسط یکی از عناصر نورانی و یا سایر آنها، پوشش داده شود. با افزایش ارتفاع منابع نور می‌توان دامنه پوشش آنها را نیز افزایش داد.

اکوستیک : اکوستیک در هر فضای نمایشی قادر است تا انواع برنامه‌های نمایشی را تحت تاثیر قرار دهد.

ایمنی از حریق : بروز نمایش در فضاهای نمایشی و خسارات و تلفات ناشی از آن اغلب از عدم دقت در انتخاب و ساخت مواد بکار رفته در ساختمان و تجهیزات آن و رعایت سایر پیش‌بینی‌های لازم برای جلوگیری از توسعه آتش و بخصوص ایجاد دود می‌باشد. به طور کلی باید در اسکلت ساختمان حداقل دو ساعت در مقابل آتش مقاومت داشته باشد و از مواد قابل اشتعال در ساخت دکورها و برای پوشاندن دیوارها و سقف استفاده نشود و مواد جاذب صدا و سایر تجهیزات اکوستیکی نیز تا حد مطلوبی در مقابل آتش مقاومت داشته باشد.

استانداردها و ضوابط طراحی کتابخانه

انواع کتابخانه ها در یک جامعه متنوع است. مثلاً کتابخانه های دانشگاهی، برای اهداف آموزشی و تحقیقی، آثار علمی را جمع آوری و ذخیره می کنند و معمولاً استفاده از آنها برای عموم آزاد است. کتابخانه های عمومی، امکان انتخاب وسیع آثار علمی عمومی تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی و نیز تا حد امکان استفاده از کتابهای روی قفسه های باز را برای افراد فراهم می کنند. مثلاً کتابخانه های ملی، احتمالاً مجموعه ای از اسناد ادبی و تاریخی یک کشور و یا منطقه (نسخه های امانی) را در خود جای می دهند و استفاده از آنها برای افراد عمومی آزاد است. این در حالی است که افراد خاص و اندکی، به کتابخانه های تخصصی حاوی مجموعه نوشته¬ها و اطلاعات درباره ی موضوعات تخصصی محدود دسترسی دارند.

در کتابخانه های دانشگاهی، اتاقی برای کتب مرجع فراهم می شوند. همچنین امکان دارد، در تالارهای مطالعه، پیشخوانهایی برای امانت گرفتن از قفسه های بسته و یا دسترسی آزاد به قفسه های باز مجلات، کتب و منابع آموزشی که جداگانه ارائه می شوند وجود داشته باشد. بجز کتابها و مجلات، تقریباً همه نوع ابراز اطلاع رسانی گرد آوری شده، برای استفاده در دسترس قرار می گیرند. تعداد مکانهای مطالعه به تعداد دانشجویان هر رشته بستگی دارد. اطلاعات بر حسب موضوع و با نظم خاصی مرتب می شوند. خدمات ارائه شده شامل امانت گرفتن و استفاده از کتاب در داخل کتابخانه فتوکپی مطالعه و چاپ میکروفرمها (میکروفیلم و میکروفیش ) است. همچنین، انجام تحقیقات علمی و عملی با استفاده از پایگاه داده های ذخیره ای بر روی CD–ROM امکان پذیر می باشد.

کتابخانه های عمومی، آثار علمی عمومی و دیگر ابزار اطلاع رسانی را عرضه می کنند که به طور مستقیم در قفسه های باز در دسترس هستند. وجود مجموعه های منظم و جستجوی موضوعی کتب به صورت چاپی و سایر امکانات، محدود به کتابخانه های عمومی بزرگتر می باشند. کتابخانه های عمومی هیچگونه وظایف آکادمیک یا اهداف بایگانی هم در آنها وجود ندارد. چنین کتابخانه هایی به راحتی در دسترس عموم بوده و توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می-شوند. سطح علمی و انتخاب کتابها و ارائه خدمات در کتابخانه های عمومی مطابق با نیازهای مراجعین است. کتابخانه به عنوان یک مرکز برقراری ارتباط برای تمام گروههای جامعه بوده و علاوه بر استفاده از روشهای نسبی فراهم کردن کتاب، می تواند دارای بخشهای مطالعه ی مروری، بخش پرسشها و پیشنهادات شهروندان، یک غذاخوری امکانات گوش دادن به موسیقی، اتاقهای تفریحی و جلسات و صندلیهای مطالعه برای گروهها و افراد دیگر باشد.

برای طراحی هر یک از فضاها شناخت نیاز ها، هدف از طراحی، عملکرد صحیح و کاربردی است که می تواند نوع فضاها را تعیین کند و استانداردها را به وجود آورد.