طراحی فضاهای مذهبی طراحی فضاهای مذهبی در سراسر جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. فضاهایی مانند کلیسا ها، کنیسه ها، گورستان ها، قبرستان ها، امام زاده ها از بناهای مذهبی به شمار می روند و با توجه به هر دین و آیینی این فضا به گونه ای خاص شکل میگیرد و تمامی فرم معماری با توجه معنی واژه مذهب: آیین، دین، روش، سنت، شرع، شریعت، طریقه، طریقت. که چه مفهومی در آن دین مشهودتر است، باید به سادگی در فرم و فضا دید شود، توجه کرد.
از فضاهای مذهبی شکل گرفته در ایران، مساجد نقش پر رنگ تری در بستر جامعه به عنوان مرکز فرهنگی، اجتماعی ایفا میکند. (در اسلام قرآن، منشا تمام قوانین زندگی و آموزش است و نیز خاص اعلام قانون، دین و غیره است.) با توجه به اهمیت بنای مسجد به عنوان ممتازترین بنای شهری و محل اجتماع مومنین و نمازگزاران درک مبانی طراحی مساجد با ارزش ایران و سایر کشورهای اسلامی از اهم وظائف طراحان میباشد و به این دلیل نکات زیر باید مبنای کار طراحی قرار گیرد : الزامات: اجتناب از طراحی بدون منطق الگوهای تاریخی . بازخوانی تعریف مسجد به عنوان فضای عبادت و بازشناسی کارکردهای آن. رعایت اصل سادگی و پرهیز از تجملات و تزئینات اضافی. رعایت اصل وحدت نظام حجمی و عملکردی فضاهای اصلی ، جانبی و الحاقی مسجد به عنوان موضوع واحد بصورتیکه شاخص بودن مسجد از جهت منظر شهری و عملکردی غالب باشد.
محوریت فضای عبادی (شبستان) و تبعیت فضاهای جانبی و الحاقی از آن . رعایت حرمت حدود شبستان مسجد قبل در هنگام تخریب، احداث و تعمیر و مرمت. رعایت هندسه فضای شبستان بر محوریت قبله و همچنین رعایت جهت قبله در سازماندهی کلی احجام. رعایت سلسله مراتب فضاهای اصلی، جانبی و الحاقی در طراحی کلی. توصیه ها: تبادل نظر با کارشناسان مرکز رسیدگی به امور مساجد قبل از شروع طراحی. بازدید از حداقل ۵ مسجد فعال با معرفی امور مساجد جهت مطالعات میدانی و عملکرد واقعی مسجد نوآوری براساس سنت و پرهیز از نوآوریهایی که از تشخص بنا می کاهد. در نظر گرفتن تمهیدات لازم در طراحی جهت حضور بانوان براساس احکام شرعی. حتی المقدور ورودی شبستان به گونه ای طراحی گردد که ورود نمازگزاران رو به قبله باشد. رعایت توازن، تقارن و تعادل در طراحی مسجد. حتی المقدور توجه به ایجاد صحن چهار ایوانی. حتی المقدور رعایت اصل طراحی درون گرا. رعایت تناسبات هندسی عناصر معماری و آرایه های مساجد شاخص در طراحی. فضاهای اصلی : شبستان (ورودی گنبدخانه و محراب) صحن (ایوان، رواق و …) هشتی (پیش ورودی) سردر مسجد (بعنوان نماد شهری بدنه مسجد جلوخان (پیش فضا) فضاهای جانبی (فضاهایی که در ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی (صحن و شبستان) می باشد): فرهنگی (قرائت خانه، آموزشی و …) کتابخانه خدماتی (آبدارخانه، دفتر روحانی، وضوخانه و آبریزگاه، انبار، امور خیریه، فضاهای چند منظوره، سالن های مراسم مذهبی، دفتر مسجد و هیئت امناء(منزل خادم فضای الحاقی (ترجیحاً مستقل از مسجد) : فضاهائی که دارای عملکرد مستقل بوده و نیازی به ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی مسجد ندارند. تجاری آشپزخانه درمانگاه دفتر بسیج صندوق قرض الحسنه منزل روحانی مهمانسرا انواع مساجد در کالبد شهری ۱_مساجد محله ای : مساحت اراضی مساجد محلهای طبق مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران حدود ۵۰۰مترمربع میباشد که بر این اساس نسبت سطح اشغال ناخالص کاربریهای مساجد محلهای در طبقه همکف به شرح زیر است: ۱_۱ شبستان همکف، ۱_۲ صحن، ۱_۳ پیش فضا، ۱_۴ کفشداری و ورودی شبستان، ۱_۵ فرادی خوانی، ۱_۶دفتر مسجد و اتاق روحانی، ۱_۷ سرویسهای بهداشتی، ۱_۸ محل زندگی خادم، ۱_۹ انبار و آبدارخانه، ۱_۱۰ کتابخانه، ۱_۱۱ فضای ارتباطی ۲_ مساجد ناحیه ای : مساحت اراضی مساجد ناحیهای طبق مصوبه شواریعالی معماری و شهرسازی ایران حدود ۱۰۰۰ مترمربع میباشد و با فرض حضور ۷۵۰نفر نمازگزار و پیش بینی استفاده از نیم طبقه برای شبستان بانوان، نسبت سطح اشغال کاربریها در طبقه همکف به شرح زیر است :
۱_۱ شبستان همکف، ۱_۲ صحن، ۱_۳ پیش فضا، ۱_۴ کفشداری و ورودی شبستان، ۱_۵ فرادی خوانی، ۱_۶دفتر مسجد و اتاق روحانی، ۱_۷ سرویسهای بهداشتی، ۱_۸ محل زندگی خادم، ۱_۹ انبار و آبدارخانه، ۱_۱۰ کتابخانه، ۱_۱۱ فضای ارتباطی، ۱_۱۲سردر ورودی و کفشداری، ۱_۱۳ اتاق بسیج ۳_مساجد منطقه ای : مساحت اراضی مساجد منطقهای حدود ۲۰۰۰تا ۴۰۰۰ مترمربع در نظر گرفته میشود و با فرض حضور ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر نمازگزار که۳/۲ آنها از شبستان همکف استفاده نمایند، نسبت سطح اشغال کاربریها در طبقه هم کف به شرح زیر است : ۱_۱ شبستان همکف، ۱_۲ صحن، ۱_۳ پیش فضا، ۱_۴ کفشداری و ورودی شبستان، ۱_۵ فرادی خوانی، ۱_۶دفتر مسجد و اتاق روحانی، ۱_۷ سرویسهای بهداشتی، ۱_۸ محل زندگی خادم، ۱_۹ انبار و آبدارخانه، ۱_۱۰ کتابخانه، ۱_۱۱ فضای ارتباطی، ۱_۱۲سردر ورودی و کفشداری، ۱_۱۳ اتاق بسیج، ۱_۱۴محل پیش ورودی سالنهای چند منظوره، ۱_۱۵ محل نگهداری کودکان، ۱_۱۶فضای ارتباطی و تجاری ارتباط فضاهای اصلی با فضاهای جانبی و الحاقی مسجد: مجموعه دسترسیهای مساجد متشکل از فضاهای رابطی است که هر یک واجد کیفیات خاص و عملکرد ویژهای میباشد. در مسجد با توجه به ماهیت چند عملکردی فضاهای ارتباطی، این موضوع توجه مضاعفی را در طراحی طلب میکند.
الزامات اجتناب از تداخل مسیر بانوان و آقایان. رعایت سلسله مراتب دسترسی به فضای شبستان. اجتناب از ایجاد پله های نامناسب و امکان بهره مندی سالمندان، جانباران و معلولین جسمی حرکتی و حسی از مسجد با پیش بینی تمهیدات لازم. رعایت تعداد، ظرفیت، ابعاد و استانداردهای دسترسیهای عمومی، پله، آسانسور، بالابر و رامپ. تأمین نور و تهویه طبیعی برای مسیرهای دسترسی به شبستان اصلی. اولویت دسترسی به فضای شبستان در سازماندهی مسیرهای ارتباطی درون بنا. توصیه ها طراحی دسترسی ها به نحوی باشد که باعث تسهیل کنترل جمعیت مسجد گردد.
پرهیز از پیچیده نمودن مسیرهای ارتباطی تأمین دید مناسب به فضای باز جهت بالا بردن کیفیت دسترسی های مسجد. توجه به ماهیت چند عملکردی مسیرهای دسترسی درون مسجد. ارتباط شبستان، صحن و سایر فضاهای قابل استفاده بصورتی طراحی شود که در مواقع خاص برگزاری نماز جماعت اتصال صفوف نمازگزاران ممکن باشد. سلسله مراتب فضاهای مساجد : جلوخان، هشتی ورودی، صحن، پیش ورودی به شبستان، ایوان، فرادی خوانی، رواق، کفشداری و شبستان. سیمای مسجد: در شهرهای تاریخی سرزمین های اسلامی مسجد به عنوان بنای شاخص در کنار سایر ابنیه عمومی جایگاه تثبیت شدهای داشته و عناصر آن مثل گنبد، سردر و منارهها به عنوان نشانههای شهری شناخته شده مطرح بوده است. تشخیص و هویت نمادین بناء به عنوان ساختمان عمومی و یا قداست، ایجاب میکند بنحوی از بافت مسکونی یا تجاری اطراف متمایز باشد. الزامات طراحی بنای مسجد به عنوان نماد و نشانه شهری بگونه ای باشد که برای یافتن آن نیاز به تابلوهای راهنما نباشد. رعایت هماهنگی و توجه به نورپردازی داخلی و بیرونی .
رعایت هندسه و ابعاد متناسب با فضای مسجد. توصیه ها در طراحی عناصر شاخص تناسب و جنس مصالح و ماندگاری پوشش¬های آن رعایت گردد. (ترجیحاً استفاده از مصالح محلی و بومی) استفاده از نمادهای مهم و اصیل مساجد به شرح ذیل : قوس اسلامی ایرانی _ گنبد _ سردر شاخص _ ایوان _ صحن گلدسته _ محراب _ رواق _ جلوخان(به تناسب موقعیت و طبقه بندی مسجد)_ مأذنه هشتی. حال به سادگی با درک و شناخت الزامات طراحی فضاهای مذهبی میتوان فضایی مطلوب با حفظ تمامی ویژگیهای آن خلق کرد. مسجدالنبی طاق بستان یکی از پروژه های مذهبی طراحی شده توسط مهندسین مشاور زما است. اطلاعات کامل پروژه را از اینجا بخوانید.
